«Кофия»

тафсирга қўл урмаганлар. Алихонтўра Соғуний (р.а.): «Тафсирга қўл уриш учун ўнта фандаги китобни ёдлаб, унга моҳир бўлингандагина тафсирга рухсат берилади», деб айтардилар. Шулардан, сарф, наҳв, балоғат ва усули Қуръон, асбоби нузул ва тарих.... ва бошқалардир. Қуръонни номларидан бири «Уммул китоб»дир. Барча диний ва дунёвий китобларни бош онаси Қуръондир. Муфассирларнинг энг муътабарлари Ибн Касир Қуръон оятларини оят ва ҳадис билан тафсир қилганлар. Қолган муфассирлар эса ўз раъйлари билан тафсир қилганлар. Ҳар бир муфассир ўзларини иқтидорларига мувофиқ, масалан баъзилар илоҳиёт томонига, баъзилар фиқҳий томонига ва баъзилар балоғат ва наҳв томонига, баъзилар тарих томонига эътибор берганлар. Ватандошимиз, Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд Ан- Насафий наҳв томонига катта эътибор берганлар. Ана шу муборак тафсирни тушуниш учун албатта илоҳий наҳв асосида ёзилган қўлимиздаги ушбу «КОФИЯ» китоби жуда ҳам муҳим ҳисобланади. Чунки уни ўзлаштирмай ушбу тафсирни тушуниш амри маҳолдир. Ҳозирда баъзи биродарларимиз оддийгина наҳв китоби тузиб ўқувчиларни хурсанд қилиб: «Биз сарф ва наҳф китобини тузиб, ўқувчиларни ишини енгилаштирдик. Бизни ишимиз енгиллашибди, энди кофия, шофия ва алфияга ўхшаган китобларни мутолаа қилмасак ҳам бўлар экан», дейишади. Албатта бундай фикр келиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Лекин осонлаштириш билан иш ҳал бўлмайди. Ўз ўзидан ўша ватандошларимиз ёзиб қолдиришган мураккаб тафсирларни ўқувчилар топилмай қолади. Шу билан бирга келажакни ўйлаб, тўғри фикр юритгувчилар ҳам топилмоқда. Жумладан ҳаммага маълумки ҳар бир тил ўзининг грамматик атамалари (истилоҳлари) билан ўргатилади. Араб тили ҳам шу каби ўргатилиши керак. Ҳа ҳақиқатда айниқса тафсир ва ҳадис илми фақатгина аввалги истилоҳлар билан ўргатилиши керак. Уни ҳозирги ўзбекча қоидаларга айлантириб, арабий тафсирларни ўқиб тушиниш ёки тафсирига қўл уриш кулгили бир ҳол бўлади. «Муъзий» китобини муаллифи ҳамд ва санодан сўнг дейдилар: Ушбу сарф китоби денгиз каби кенг ва чуқур китобларга олиб борувчи қайиқчага ўхшайди. Худди шунингдек наҳв китобига асос солган зотлардан энг аввалгиси Али ибн Аб-у Толибдирлар (к.в.). Бу муборок зот Абул-Асвад ад-Дуалийга ушбу китобни режасини тузиб дедилар. «Инна калиматал араб ʼала салосати анҳоин» Дар ҳақиқат араб калималарини уч тамони (тарафи) бор» Эй Абул-Асвад! сиз ушбу мақсадни қасд қилиб исм ва феъл ва ҳарфларни аслини (ўзагини) ва эъробларини ва бобларини, инна ва аховатларини ва изофаларни ўргатинг. Шундан сўнг Абул-Асвад Дуалий кўпгина ихтиролар қилиб, бир наҳв китоби тасниф қилдилар. Бу эса тахминан 95-ҳижрий йилда тасниф қилинган бўлса Замаҳшарий 28-ўринда бўлиб, Ибн Ҳожиб эса 29-ўринда бўлиб мукаммал наҳв китобини яратдилар. Али (к.в.)дан бошлаб Ибн Ҳожибгача бўлган мусаннифларнинг ҳаммалари рижалуллоҳ (Аллоҳнинг хос кишилари) эдилар. Хусусан шарҳи муллони соҳиби Абдураҳмон Жомий тасаввуф машойихларининг пешқадамларидан эдилар. Бу зотнинг шарҳларига ҳам 20 дан ортиқ машойихлар ҳошия ёзганлар. Бизнинг арзимас ушбу ишимиз ана шу арабий лисон ва форсий забон муборак зотларни қилган таржималари ва шарҳларини умумийлаштириб, тирнаб, таталаб ўзбек тилига ўгирган бўлдик. Албатта ҳар бир қилинган ишни аввали камчиликсиз нуқсонсиз бўлмайди. Чунки Али (к.в.)дан Ибн Ҳожибгача салкам беш юз йил ичида 28 мусаннифни қўллари тегиб, шундагина мукаммал кофияга айланди. Ушбу ўзбекча таржима ва шарҳига ҳам худо хоҳласа анча-мунча йиллар ичида камчилик ва нуқсонларини тўлдириб берувчи шогирдлар ҳам чиқади. Азиз ўқувчиларни ҳар қандай маслаҳатларини бош устига қабул қиламиз.

Рустамжон Раҳматуллоҳ